Βρισκόμαστε στα μέσα του 4ου αιώνα μ.Χ στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου
Μια πόλη πολυπολιτισμική όπου συνυπάρχουν Έλληνες, Ιουδαίοι, Ρωμαίοι, αυτόχθονες Αιγύπτιοι και πλήθος άλλων μειονοτήτων από φυλές των γειτονικών περιοχών. Μια πόλη όπου ο ήχος της καμπάνας των Ορθοδόξων εκκλησιών μπερδεύονταν με τις προσευχές των Εβραίων και τις επικλήσεις των πιστών στο προγονικό Δωδεκάθεο ή στον Άμμωνα -Ρα..
Πολλές κουλτούρες, πολλές θρησκείες, πολλές διαφορετικές κοσμοθεωρίες. Πώς κατέληξε η Αλεξάνδρεια να είναι ένα τέτοιο μωσαϊκό;
Μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου το 323 π.Χ σε ηλικία 33 ετών στη Βαβυλώνα, ξέσπασε ένας αιματηρός 40χρονος πόλεμος μεταξύ των επίδοξων διαδόχων του για το μοίρασμα της τεράστιας αυτοκρατορίας του. Μια έκταση 5.200.000 τετραγωνικών χιλιόμετρων που περιλάμβανε κομμάτια από 26 σημερινές χώρες.
Ελλάδα, Αλβανία, Βόρεια Μακεδονία, Μαυροβούνιο, Σερβία, Βουλγαρία, Ρουμανία, Τουρκία, Κύπρο, Αίγυπτο, Αφγανιστάν, Ιράκ, Ιράν, Ισραήλ, Ινδία, Ιορδανία, Καζακστάν, Κουβέιτ, Κιργιστάν, Λίβανο, Ουζμπεκιστάν, Πακιστάν, Σαουδική Αραβία, Συρία, Τατζικιστάν και Τουρκμενιστάν. Στο τέλος η αυτοκρατορία του Αλέξανδρου διασπάστηκε οριστικά σε 4 κράτη: της Μακεδονίας, της Θράκης, της Συρίας και της Αιγύπτου.
Τα Ελληνιστικά βασίλεια που προέκυψαν, δέχθηκαν ένα μεγάλο μεταναστευτικό ρεύμα από την Ελλάδα. Όχι μόνο απλών εποίκων αλλά και φιλοσόφων, διανοητών, μηχανικών, αστρονόμων, ιατρών και γενικά επιστημόνων της εποχής και έγιναν για πολλά χρόνια κυψέλες του ελληνικού πολιτισμού.
Το κράτος της Αιγύπτου
Το κράτος της Αιγύπτου ανέλαβε ο στρατηγός του Αλέξανδρου, Πτολεμαίος και εγκαθίδρυσε την δυναστεία του. Η ζωή οργανώθηκε με βάση τα ελληνικά πρότυπα, ενώ στη διοίκηση διατηρήθηκε γενικά το σύστημα των Φαραώ.
Οι Ρωμαίοι, η νέα ανερχόμενη δύναμη, αφού μετά από πολύχρονους πολέμους κατέκτησαν οριστικά τον Ελληνικό χώρο το 146π.Χ. Κατέλαβαν λοιπόν και το Ελληνιστικό βασίλειο της Αιγύπτου, το 30 π.χ. Όταν διασπάστηκε η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία στην Δυτική με έδρα την Ρώμη και την Ανατολική με έδρα την Κωνσταντινούπολη, η Αίγυπτος βρέθηκε στην κυριαρχία της Ανατολικής. Η μετεξέλιξη λοιπόν της Ανατολικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας σε Βυζαντινή, η επικράτηση του Χριστιανισμού, οι διωγμοί των οπαδών των παλιών θρησκειών, τα νέα ήθη, η νεοφανής Χριστιανική ηθική κτλ. ήταν φυσικό να επηρεάσουν την ζωή και στην Αλεξάνδρεια.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο με την επιφανειακή ειρήνη αλλά με τις υποβόσκουσες διαφορές να εντείνονται συνεχώς γεννήθηκε η Υπατία, το 370 μ.Χ. Ήταν κόρη του του διάσημου μαθηματικού, αστρονόμου και φιλοσόφου Θέωνα. Τελευταίου διευθυντή της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας και του «Μουσείου»- αντίστοιχου του Πανεπιστημίου- μέχρι την απαγόρευση της της λειτουργίας τους το 391 μ.Χ από τον Θεοδόσιο τον Μέγα.
Ο Θέων, διατηρούσε στην Αλεξάνδρεια τη δική του φιλοσοφική σχολή
Όπου η Υπατία εκπαιδεύτηκε από τον ίδιο στα μαθηματικά, στην αστρονομία και στη φιλοσοφία. Από πολύ νωρίς, η Υπατία επέδειξε μεγάλη διάθεση για μελέτη πάνω σε πολλά και διαφορετικά αντικείμενα που την ενδιέφεραν. Συνέχισε λοιπόν τις σπουδές της στην Αθήνα και στην Ιταλία, σε διάσημες νεοπλατωνικές σχολές. Αποκτώντας γνώσεις και εμπειρίες δυσανάλογα μεγαλύτερες από κάθε γυναίκα της εποχής της. Ο ζήλος της για μάθηση ήταν τόσο μεγάλος, που πολύ γρήγορα ξεπέρασε τον Θέωνα, σε όλα τα επίπεδα. Από μαθήτρια έγινε επιστημονική συνεργάτιδα του πατέρα της, ο οποίος στα 55 μόλις χρόνια του, της παρέδωσε τα κλειδιά της σχολής του, διατηρώντας τη θέση του ως ομότιμου διδασκάλου.
Καθιερώθηκε ως μια ισχυρή δύναμη
Έτσι, η Υπατία, πριν από τα 30 της χρόνια, καθιερώθηκε ως μια ισχυρή δύναμη στον χώρο της διανόησης στην Αλεξάνδρεια. Δίδασκε με την ίδια άνεση και ευγλωττία Άλγεβρα και Γεωμετρία, Αστρονομία και Μηχανική και φυσικά Φιλοσοφία. Ήταν ευγενική, προσηνής, υποστηρικτική προς τους μαθητές της και γι΄αυτό αγαπητή και σεβαστή από όλους. Όλες οι πηγές συμφωνούν πως διέθετε μεγάλες πνευματικές αρετές. Ήταν πρότυπο ηθικού θάρρους, δικαιοσύνης, ειλικρίνειας, αφοσίωσης στην πολιτεία, σωφροσύνης, εγκράτειας, ταπεινότητας, και πνευματικής τόλμης. Είχε υιοθετήσει απλή ενδυμασία. Συνήθως κυκλοφορούσε φορώντας τον τρίβωνα, τον χαρακτηριστικό φιλοσοφικό μανδύα, χωρίς τα <λούσα> που συνήθιζαν οι γυναίκες της δικής της κοινωνικής τάξης. Είχε, δε, επιλέξει την αποχή από κάθε ερωτικό δεσμό. Δεν παντρεύτηκε ποτέ, θεωρώντας πως θα την αποσπούσαν από το κύριο έργο της. Το όνομά της έγινε τελικά συνώνυμο της σοφής, συνετής και σεβάσμιας γυναίκας.
Αν και οι Ρωμαίοι ανάγκαζαν τις κατακτημένες περιοχές να ακολουθούν τους δικούς τους νόμους, παραχωρούσαν μια σχετική αυτονομία, με αποτέλεσμα το δίκαιο να είναι ένα μείγμα από τοπικούς και ρωμαϊκούς νόμους. Ειδικά στην Αλεξάνδρεια, όπου συγχέονταν ελληνικοί, ρωμαϊκοί και αιγυπτιακοί νόμοι.
Είχε σχετικά μεγάλη ελευθερία κινήσεων
Η Υπατία, όντας μέλος της ανώτατης κοινωνίας της Αλεξάνδρειας και έχοντας δύο εθνικότητες, Ελληνική και Αιγυπτιακή, δεν δεσμεύονταν από τους Ρωμαϊκούς νόμους. Μπορούσε να κατέχει γη και να έχει μία δική της επιχείρηση χωρίς κάποιον άνδρα επιβλέποντα ή διαχειριστή. Είχε σχετικά μεγάλη ελευθερία κινήσεων. Συναντούσε ισχυρούς αξιωματούχους, επισκεπτόταν δημόσια και επιστημονικά ιδρύματα, είχε γνώμη για δημόσια ζητήματα ως σύμβουλος των τοπικών αρχών.
Η φήμη της διαδόθηκε μεταξύ των διανοουμένων του πάλαι ποτέ Ελληνιστικού κόσμου και προσείλκυε μαθητές απ’ όλη τη Μεσόγειο, ακόμη και από την Κωνσταντινούπολη. Πολλοί από αυτούς ανήκαν στους ανώτατους κύκλους της αριστοκρατίας και αργότερα έγιναν σημαντικές προσωπικότητες, ανάμεσά τους ήταν και ο Συνέσιος ο Κυρηναίος, ο μετέπειτα επίσκοπος Πτολεμαΐδος, του οποίου σώζονται πολλές επιστολές προς αυτήν. Έγραφε: <ακόμα και αν υπάρχει απόλυτη λήθη στον Άδη ακόμα και εκεί θα σε θυμάμαι, αγαπητή Υπατία….>
Πέρα από το διδακτικό της έργο, ασχολήθηκε με τον σχολιασμό μελετών άλλων επιφανών μαθηματικών. Την περεταίρω μελέτη των ουρανίων φαινομένων και τη χαρτογράφηση των ουράνιων σωμάτων. Επίσης την δημιουργία επιστημονικών οργάνων όπως των αστρολάβων, των υγροσκοπίων, των αραιομέτρων και των πυκνομέτρων. Συνέγραψε πλήθος έργων πάνω στα αντικείμενα των μελετών της, αλλά δυστυχώς κανένα δεν διασώθηκε. Οι μόνες μας πληροφορίες είναι οι αναφορές σε αυτά άλλων επιστημόνων ή ιστορικών.
Ασκούσε τεράστια επιρροή
Η Υπατία έφτασε να ασκεί τεράστια επιρροή στους σημαντικότερους άρχοντες της Αλεξάνδρειας αλλά και ολόκληρης της Μεσογείου. Μεταξύ αυτών ήταν και ο Ρωμαίος έπαρχος Ορέστης. Βαπτισμένος Χριστιανός, ο οποίος διατηρούσε πολύ στενή σχέση μαζί της και την συμβουλευόταν σε πολιτικά ζητήματα. Η ανάμειξη όμως μιας γυναίκας στην πολιτική ενοχλούσε τους πολιτικούς από όλες τις εθνικότητες. Όπως ήταν οι Έλληνες χριστιανοί, οι Εβραίοι αλλά και οι Εθνικοί, οι μη Χριστιανοί.
Με προεξάρχοντες τους Εβραίους ραβίνους και τον Πατριάρχη Κύριλλο, άρχισαν να αντιδρούν. Στην αρχή με διαμαρτυρίες και συστάσεις, αργότερα με απειλές και χλευασμό. Τίποτε από αυτά δεν πτόησε την Υπατία. Εξακολουθούσε λοιπόν να συμμετέχει στα συμβούλια και ουδέποτε δέχτηκε να αποσυρθεί από την ενεργό πολιτική. Εξ΄αλλου, η Υπατία αποτελούσε σύμβολο της έρευνας και της επιστήμης. Οι οποίες, στο μυαλό των φανατικών πρώτων Χριστιανών, ταυτίζονταν με την ειδωλολατρία. Ένας ακόμη λόγος να στοχοποιηθεί ως υπεύθυνη για τις εντάσεις μεταξύ των διαφόρων πολιτικών και θρησκευτικών κοινοτήτων.
Μια απόφαση του Έπαρχου Ορέστη ήταν η αρχή του τέλους.
Το 415μ.Χ ο Έπαρχος διέταξε να τοιχοκολληθεί διάταγμα με το οποίο ρυθμίζονταν οι δημόσιες γιορτές των Εβραίων, που θεωρούσε πως ήταν αιτία αναστάτωσης εξαιτίας του τεράστιου πλήθους που συγκεντρώνονταν σ΄ αυτές και της φασαρίας που προκαλούσαν.
Ένας Χριστιανός ονόματι Ιέραξ υπερασπίστηκε με έντονο τρόπο το διάταγμα, οι Εβραίοι θεώρησαν ότι τους πρόσβαλε και διαμαρτυρήθηκαν στον Ορέστη. Εκείνος, για να κατευνάσει τα πνεύματα, διέταξε την σύλληψη και τον δημόσιο βασανισμό του Ιέρακα.
Ο Πατριάρχης Κύριλλος έγινε έξαλλος. Για αντίποινα, εξόρισε όλους τους Εβραίους από την Αλεξάνδρεια και επέτρεψε στους Χριστιανούς να μοιραστούν τις περιουσίες τους .
Ο έπαρχος εξοργίστηκε από την “κατάχρηση εξουσίας” του πατριάρχη
Ενώ παράλληλα οι Εβραίοι άρχισαν να αντεπιτίθενται. Η Αλεξάνδρεια έγινε τόπος πολεμικών συγκρούσεων. Μέσα σε αυτή την έκρυθμη κατάσταση, 500 μοναχοί ήλθαν να προστεθούν στις δυνάμεις του Κυρίλλου. Ένας από αυτούς, ο Αμμώνιος, τραυμάτισε με πέτρα στο κεφάλι τον Ορέστη. Ο δράστης συνελήφθη αμέσως, βασανίστηκε και εκτελέστηκε επί τόπου. Το γεγονός αυτό έφερε τους Χριστιανούς στα όρια του παροξυσμού. Τυχαία συνάντησαν την Υπατία. Γνώριζαν ότι ήταν φίλη και σύμβουλος του Έπαρχου και ξέσπασαν απάνω της όλο τους το μένος.
Ο χριστιανός ιστορικός του 5ου αιώνα Σωκράτης ο Σχολαστικός περιγράφει ως εξής τα γεγονότα που ακολούθησαν:
Όλοι οι άνθρωποι την σεβόταν και την θαύμαζαν για την απλή ταπεινοφροσύνη του μυαλού της. Ωστόσο, πολλοί με πείσμα την ζήλευαν και επειδή συχνά συναντούσε και είχε μεγάλη οικειότητα με τον Ορέστη. Ο λαός λοιπόν την κατηγόρησε ότι αυτή ήταν η αιτία που ο Επίσκοπος και ο Ορέστης δεν γινόταν φίλοι. Με λίγα λόγια, ορισμένοι πεισματάρηδες και απερίσκεπτοι κοκορόμυαλοι με υποκινητή και αρχηγό τους τον Πέτρο. Έναν οπαδό αυτής της Εκκλησίας, παρακολουθούσαν αυτή τη γυναίκα να επιστρέφει σπίτι της γυρνώντας από κάπου. Την κατέβασαν με τη βία από την άμαξά της. Την μετέφεραν στην Εκκλησία που ονομαζόταν Caesarium, την γύμνωσαν εντελώς, της έσκισαν το δέρμα και έκοψαν τις σάρκες του σώματός της με κοφτερά κοχύλια μέχρι που ξεψύχησε. Διαμέλισαν το σώμα της, έφεραν τα μέλη της σε ένα μέρος που ονομαζόταν Κίναρον και τα έκαψαν.
Ήταν 45 ετών πάνω στο ζενίθ της σωματικής και πνευματικής της δύναμης.
Στην ιστορία των επιστημών για δεκαπέντε αιώνες, έως την Αναγέννηση, είναι η πρώτη γυναίκα που δίδαξε δημόσια και η μοναδική που έγινε θύμα των γνώσεων και της ισχύος της.
Αμέσως μετά τα τραγικά γεγονότα ένα τεράστιο πλήθος διανοουμένων και φιλοσόφων εγκατέλειψε την Αλεξάνδρεια. Η οποία σιγά σιγά έχασε την αίγλη της και παράκμασε. Πολλοί υποστηρίζουν ότι αυτό ήταν το τέλος της κλασικής αρχαιότητας. Οι επιστήμες λοιπόν σταμάτησαν να εξελίσσονται, το ελεύθερο ερευνητικό, ανήσυχο Ελληνικό πνεύμα, αντικαταστάθηκε από τον συντηρητισμό, την δεισιδαιμονία και τον φανατισμό. Ώσπου λολιπόν η Ευρώπη κατρακύλησε για 1000χρόνια στον σκοταδισμό του Μεσαίωνα.
Η μορφή της Υπατίας μας είναι άγνωστη
Μόνο η φαντασία των ζωγράφων της έχει δώσει πρόσωπο, ας αναφέρουμε τις δύο σημαντικότερες απεικονίσεις της:
– Σύμφωνα με τον καθηγητή Κ. Εσπετσιέρη η Υπατία εικονίζεται μαζί με άλλους Έλληνες φιλοσόφους στη Μονή Λαύρας του Αγ. Όρους και στο Arbanasi της Βουλγαρίας. Με το όνομα παραλλαγμένο σε ΑΙΑΛΗΑ και ΙΗΑΛΗΤΙΣ αντίστοιχα, τα οποία δεν αντιστοιχούν σε κανένα ιστορικό πρόσωπο. Πιστεύει ότι οι Χριστιανοί απέφευγαν να αναφέρουν ακριβώς το όνομά της επειδή στο φόνο της εμπλεκόταν ένας επίσκοπος.
– Στην περίφημη νωπογραφία του Ραφαήλ <Η σχολή των Αθηνών> που κοσμεί την Αίθουσα της Υπογραφής του Βατικανό, εμφανίζονται φιλόσοφοι, επιστήμονες και καλλιτέχνες της αρχαιότητας αλλά και της Αναγέννησης, σε ομάδες, αφοσιωμένοι στη συζήτηση φιλοσοφικών ζητημάτων. Ο Μιχαήλ Άγγελος ή Ηράκλειτος, ο Ευκλείδης, ο Πτολεμαίος, ο Ζήνωνας, ο Πλάτωνας ή Λεονάρντο ντα Βίντσι, ο Σωκράτης, ο Πυθαγόρας, ο Αριστοτέλης και πολλοί άλλοι. Μεταξύ τους, σε πρώτο πλάνο, όρθια αριστερά, εικονίζεται η Υπατία.
Το 2009 προβλήθηκε η ταινία του Αλεχάντρο Αμενάμπαρπου. Αποτελεί την μεταφορά στον κινηματογράφο της βιογραφίας της Υπατίας ,με πρωταγωνίστρια την Ρέιτσελ Βάις.
Για να θυμόμαστε για πάντα την λαμπρή αυτή γυναίκα και για να τιμήσουμε την πρωτοπόρο επιστήμονα, ο αστεροειδής 238 που ανακαλύφθηκε το 1884 πήρε το όνομά της.
Φιλαρέτη Καλομενίδου, Εκπαιδευτικός
